اختراع هواپيما و پلانتاريوم در جهان اسلام

براي اهل تحقيق و پژوهش و آنان که با تاريخ علم آشنايي کاملي دارند، تأثيرات مستقيم فرهنگ و تمدن درخشان اسلامي بر انديشه هاي دانشمندان اروپايي و غربي پوشيده نيست. دين اسلام در دستورهاي فراوان خود به علم اندوزي و تحصيل دانش توصيه هاي اکيد کرده است تا آنجا که مسلمانان به خصوص در قرون اوليه اسلامي به کسب دانش ها و مهارت هاي مختلفي موفق شدند که فرهنگ اروپايي و غربي وامدار انديشه هاي آن بزرگان است. ديني که پيامبر آن دستور به فراگيري علم و دانش از گهواره تا گور بدهد و دانش را فرضيه و عملي واجب بر هر زن و مرد معرفي کند، انتظاري جز اين نيست که دانشمند نابغه اي از بين مسلمانان برخيزد و موفق به اختراع هواپيما و پلانتاريوم شود. جاي تأسف دارد که بسياري از ما حتي نام او را نشنيده ايم و بدين سبب الگوهاي غربي را ناآگاهانه به عنوان سرآمدان دانش و پيشرفت بشري مي پنداريم.
آسمان نما( planetarium) تالار و فضايي است به شکل يک نيم کره و گنبدي شکل که در آن به جهت " آموزش" و " سرگرمي"، ستارگان، سيارات و ديگر پديده هاي سماوي چون: خسوف، کسوف، شفق، فلق، حرکت سيارات، خوشه هاي ستاره اي، سحابي ها و ... نمايش داده مي شود.
ناظران از طريق پروژکتورهاي نوري- مکانيکي يا ديجيتالي، تصاوير آسمان را بر سقف گنبد ملاحظه مي کنند. در اصل، اين گونه تالارها به جهت رويت آسمان شب طراحي مي شود، زيرا هميشه شرايط جوي مساعد نيست تا آسمان شب و اجرام براي نوآموزان نجوم رويت شوند. از سوي ديگر در طول روز رؤيت آسمان شب امکان پذير نيست، لذا فضاي پلانتاريوم باعث مي شود که در روز نيز افراد علاقه مند، به فراگيري جزئيات آسمان مشغول شوند. اخيراً در تهران در تقاطع بزرگراه همت و مدرس يک پلانتاريوم احداث شده است. در دنيا حدود 2500 پلانتاريوم وجود دارد که صد ميليون بازديد کننده دارد.
سابقه طراحي و ساخت پلانتاريوم يا همان آسمان نما به قرن هيجدهم باز مي گردد. زماني که گوي هاي متحرک و افلاک نماهاي مکانيکي متداول شد. چند گوي تو خالي به قطر 4 تا 5 متر( 13 تا 16 فوت) ساخته شد به طوري که در داخل آن تعداد محدودي بازديد کننده مي توانستند ستارگان را به صورت سوراخ هاي کوچک در گوي مشاهده کنند. اولين آسمان نما با پروژکتور ستاره اي توسط " والتر باورسفلد"( 1959-1879) در شرکت " کارل زايس" ساخته شد.

دو برادر آمريکايي به نام " اووريل" و " ويلبر رايت" از " اوهايو" که ابتدا دوچرخه فروش و بعد دوچرخه ساز شدند، سوداي پرواز به سرشان زد. در 1899 ميلادي گلايدر مدل و در تابستان 1901 گلايدر واقعي آنها براي آزمايش آماده شد، اما پرواز آن موفقيت آميز نبود. آنها سرانجام توانستند در 17 دسامبر 1903 اولين هواپيماي خود را 4 بار به پرواز درآورند. در دنيا اين دو آمريکايي را پيشگامان صنعت هوانوردي بر مي شمردند.
در اينجا به نابغه اي مسلمان اشاره خواهيم کرد که در قرن سوم هجري و نهم ميلادي مي زيسته است.

" زرکلي" در ترجمه او نوشته است:
" عباس بن فرناس( 274 هـ .887 م) ابوالقاسم: مخترع أندلسي، من أهل قرطبه، من موالي بني أميه، و بيته في برابر( تاکرنا) کان في عصر الخليفه عبد الرحمن الثاني بن الحکم( في القرن التاسع للميلاد) و له أبيات في ابنه محمد بن عبد الرحمن( المتوفي سنه 273 هـ)، و کان فيلسوفاً شاعراً، له علم بالفلک، واتهم في عقيدته. و هو أول من استنبط في الأندلس صناعه الزجاج من الحجاره، و صنع ( الميقاته) لمعرفه الأوقات، و مثل في بيته السماء بنجومها و غيومها و بروقها و رعودها، و أراد تطيير جثمانه، فکسا نفسه الريش، و مد له جناحين طار بهما في الجو مسافه بعيده، ثم سقط فتأذي في ظهره لأنه لم يعمل له ذنباً، و لم يدر أن الطائر إنما يقع علي زمکه، فهو أول طيار اخترق الجو، و لبعض شعراء عصره أبيات في وصف سمائه و في طيرانه"(1)
( ابوالقاسم عباس بن فرناس متوفاي 274هـ و 887 ميلادي مخترعي اهل " اندلس"(2) از شهر " قرطبه"(3) است. او از مواليان " بني اميه" بود و خانه اش در شهر " تاکرونا"(4) قرار داشت. او در عصر خليفه عبدالرحمن دوم فرزند حکم يعني قرن نهم ميلادي مي زيست. او ابياتي در مورد فرزند خليفه، محمد بن عبدالرحمن متوفاي 273 هـ دارد. نامبرده فيلسوف شاعري بود که دانش افلاک داشت( منجم بود)[ و بدين خاطر] در عقيده اش متهم[ به بي ديني] شد. او اولين کسي است که از سنگ، صنعت استخراج شيشه را در اندلس پايه گذاري کرد. او [ دستگاهي به نام] " الميقاته" به جهت شناخت اوقات و زمان ها ساخت. در خانه اش آسماني بود[ آسمان نما يا پلانتاريوم] با ستارگان، ابرها، برق ها و رعدهايش و نيز[ از اقدامات علمي ديگر او اين که] اراده کرد تا با بدن خود پرواز کند. بدين منظور خود را با پرهايي پوشاند و دو بال براي خودش درست کرد و به واسطه آنها در هوا مسافت بسياري پرواز کرد، آنگاه سقوط کرد و در اثر آن کمرش آسيب ديد. اين بدان جهت بود که از " دم" استفاده نکرده بود و متوجه نشده بود که پرنده به هنگام فرود به زمين به وسيله دمش مي نشيند. پس با اين حساب، او اولين کسي است که پرواز نمود و هوا را شکاف و برخي شعراي هم روزگارش در وصف آسمان او( planetarium) و پرواز او( هواپيمايش) ابياتي سرودند."
به راستي حيرت آور است که قرن ها قبل، مسلماني نابغه، " پلانتاريوم" ساخته و پيشگام صنعت هوانوردي بوده است! از آن حيرت آورتر اين که ما مفاخر خويش را به بوته فراموشي سپرده ايم و از تأثير اسلام و مسلمانان و تمدن درخشان اسلامي بر کل دنيا غفلت کرده ايم.

پي‌نوشت‌ها:
 

1- الزرکلي، خيرالدين(م. 1396 هـ)، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستغربين و المستشرقين. دارالعلم للملايين، بيروت- لبنان- الطبعه الثامنه- 1989 ميلادي- ج 3 ص 264.
2- ناحيه اي در جنوب اسپانيا. چون سپاهيان اسلام از اين ناحيه وارد شدند مورخان اسلامي همه کشور اسپانيا را اندلس ناميدند.
3- مرکز اندلس است.
4- شهري قديمي در اندلس است.
 

منبع:دانشمند، شماره 562.